Oficjalna strona Urzędu Gminy Jednorożec

Jesteś tutaj

Jednorożec

Każdy, kto słyszy nazwę Jednorożec i dowiaduje się, że jest to miejscowość, kojarzy ją z mitycznym zwierzęciem – białym koniem z jednym rogiem wyrastającym z czoła. Jednorożce towarzyszyły człowiekowi od zawsze – wskazuje się na ich istnienie już w starożytnych Indiach, ale jest to raczej wymysł łączący w sobie cechy charakterystyczne dla wielu zwierząt (nosorożec, narwal czy różne rodzaje antylop, szczególnie oryks).

Nie wiemy, kiedy i jak powstał Jednorożec. Każda z trzech znanych wersji legendy o powstaniu miejscowości sytuuje jej początki w czasie rządów księcia mazowieckiego Janusza III (1502–1526), ostatniego z rodu Piastów. Po jego śmierci Mazowsze włączono bezpośrednio do Korony, a tereny Puszczy Zielonej, na obrzeżach której powstał Jednorożec, stały się własnością króla. Czy jako osada bartnicza Jednorożec mógł powstać już w XV–XVI w., bo na ten okres datuje się tradycje bartnicze w Puszczy Zielonej?

Pierwsza dotychczas odnaleziona wzmianka o istnieniu wsi Jednorożec to zapis z ksiąg przasnyskich ziemskich wieczystych z 1640 r., wedle której szlachcic Sebastian Ulatowski, syn zmarłego Stanisława de Ulatowo-Czerniaki, zakończył spór graniczny między swoimi dobrami a wsią Sopęchy alias Jednoroziec. W lustracji dóbr królewskich z 1617 r. jeszcze nie notowano Jednorożca, ale pisano o łąkach nadanym Sopechom. Zapisy te zawężają moment powstania wsi znanej dziś jako Jednorożec do okresu między rokiem 1616 a 1640.

W lustracji dóbr królewskich z 1660 r. zanotowano Wieś Iednorozec alias Sopechy. Mieszkańcom Jednorożca i okolic określenie Sopechy kojarzyć się może z nazwiskiem Sopęch, występującym tu do dziś. Było to nazwisko rodziny bartników (pierwotnie Sopech), posiadającej barcie na tym terenie. W latach 1609–1616, kiedy starostą przasnyskim był Zygmunt Niszczycki, syna Krzysztofa (twórcy pierwszego spisu prawa bartnego), wydano nowe przywileje dla miejscowych Kurpiów. W dokumencie wymieniono nazwy geograficzne, które określały łąki i np. uroczyska na terenie dzisiejszego Jednorożca i w okolicach. Łąki należące do Sopechów mogły znajdować się w okolicach dzisiejszej wsi Jednorożec lub w bezpośredniej ich bliskości. Może właśnie w miejscu, gdzie była barć tych Sopechów, powstał późniejszy Jednorożec?

Dlaczego wzmianka z 1661 r. podaje nazwę Jednorożec obok Sopechów? W literaturze pojawia się domysł, że może jednorożec był w herbie owych Sopechów. Bartnikami byli bowiem zarówno chłopi i mieszczanie, jak i herbowa szlachta. Najbardziej prawdopodobne jest więc powiązanie nazwy z herbem szlacheckim Bończa, który w polu błękitnym przedstawia wspiętego jednorożca, ponadto, w klejnocie znajduje się pół wspiętego jednorożca. Bończa to jeden z pierwszych polskich herbów. Jednorożec był otoczony przez dobra szlacheckie, których tereny wchodzą w skład dzisiejszej gminy Jednorożec (okolica szlachecka Kobylaki i okolica Ulatowo), ale ich właściciele używali innych herbów. Żadna z rodzin pieczętujących się herbem Bończa nie nosiła nazwiska Sopech ani podobnie brzmiącego, które mogłoby zostać przekręcone i błędnie zapisane. W księdze sądu bartnego z terenu Puszczy Chorzelskiej i Puszczy Płodownickiej z lat 1710–1760 nazwisko Sopech określa sławetnych (mieszczan) i uczciwych (włościan – Kurpiów). Nie ma bartników-szlachciców, którzy nosiliby to nazwisko. Jednorożec w herbie Bończa nie mógł być więc herbem miejscowych bartników, mających pochodzenie szlacheckie.

Za podwójną nazwę wsi oraz jej zmianę odpowiadał Jan Baranowski, starosta przasnyski w latach 1616–1643, który zmienił kilka nazw wsi w Przasnyskiem, m.in. Jastrzębiec i Jastrząbka (od swego herbu), Baranowo (od nazwiska) oraz Jednorożec (Bończa to herb jego matki, Doroty z Fredrów).

Nazwę miejscowości analizuje się też pod względem językoznawczym. Jednorożec nie jest wyrazem jednolitym, a złożonym z dwóch: jeden i rożec. Te drugie oznacza miejsce narożne, położone na uboczu, z dala. Omawiany nowopowstały – na wzór XV-wiecznych złożeń (jednostajny, jednomysły, jednogłośby, jednoróg, jednowładca) – wyraz jednorożec oznacza odszczepieńca, odludka. Może więc nazwa miejscowości wywodzi się od określenia charakteru jej pierwotnych mieszkańców.

Warto też podkreślić, że w różnych źródłach występują oboczności nazwy Jednorożec. Obok gwarowej nazwy Jednoroziec (wedle zapisu kurpiowskiego Jednoroźec) np. w aktach metrykalnych parafii Chorzele pojawia się określenia Jednoroże. Zaś w księdze bartnej z I poł. XVIII w. znajdziemy różne wersje nazwy: jenorosie, jednorosie czy (w odmianie) jednorojsca. Ta ostatnia wersja jest nadal używana w mowie potocznej, szczególnie przez starsze osoby (np. – Skąd jesteś? – Z Jednorojsca).

Formę Jednorojsca tłumaczyli sami mieszkańcy wsi Jednorożec, kiedy latem 1914 r. przyjechali tu Macieszowie z Płocka: Aleksander w celu przeprowadzenia badań antropologicznych oraz Maria, by zebrać rośliny do zielnika Mazowsza Płockiego. Macieszyna zanotowała ciekawą informację na temat pochodzenia nazwy miejscowości. Wedle przytaczanych rozmów z mieszkańcami nazwa przez nich używana miała pochodzić nie od rogu (jednorożca), a roju (pszczół), co podkreślało pierwotne zajęcie mieszkańców osady, czyli bartnictwo.

Pochylmy się jeszcze nad określeniem odludek, odszczepieniec oraz częścią rożec – wiązać je można z położeniem geograficznym miejscowości. Jednorożec był jedyną wsią bartniczą po lewej stronie rzeki Orzyc. Samo określenie tego cieku wodnego wiąże się z nazwą omawianej miejscowości. Orzyc to bałtyjskie (staropruskie) określenie konia lub konia w biegu (orz, horz). Z tym wyjaśnieniem związana jest też nazwa miasta Chorzele, które dało nazwę tutejszej puszczy (Puszcza Chorzelska, Puszcza Mazuch), na terenie której leżał Jednorożec.

Jedno jest pewne. Przez wieki nazwa wsi Jednorożec stała się tak oczywista i rozpoznawalna, że dzisiaj stanowi swego rodzaju markę sama dla siebie. Od 2003 r. gmina Jednorożec ma własny herb i flagę. W symbolice nawiązano i do legendy oraz nazwy nadanej zapewne przez starostę przasnyskiego J. Baranowskiego, i do tradycji bartniczych, którymi miejscowi już od dawna tłumaczyli pochodzenie nazwy.

Oprac. Maria Weronika Kmoch