Cmentarz parafialny

W 1888 r. przy drodze do Przasnysza przez Szlę zorganizowano cmentarz grzebalny. Pozwolenie na organizację cmentarza i zarazem utworzenie filii parafii Chorzele w Jednorożcu wydał bp Henryk Piotr Kossowski w styczniu 1889 r. Od tegoż roku rozpoczęto prowadzenie osobnych akt metrykalnych.
 
Przed 1912 r. cmentarz grzebalny otoczono kamiennym murem. Od ok. 1890 r. do cmentarza prowadziła brama od strony północno-wschodniej (obecnie od strony ul. Dąbrówki i B. Chrobrego). Była to prosta konstrukcja z dwóch wymurowanych słupów z cegły ceramicznej i metalowych wierzei. W tym narożniku usytuowano studnię z kręgów betonowych.
W czasie działań wojennych w 1915 r. cmentarz grzebalny został zniszczony, ponieważ wzdłuż drogi Jednorożec–Przasnysz przebiegała linia okopów. W okresie międzywojennym na cmentarzu leżało 29 żołnierzy rosyjskich, których szczątki ekshumowano i w 1937 r. przeniesiono na cmentarz wojenny przy ul. Grzybowej.
 
Po Wielkiej Wojnie cmentarz zajmował powierzchnię 1 ha. Znajdował się w odległości 1 km od kościoła, a prowadziła do niego ziarnista sucha droga. Był zadrzewiony i otoczony parkanem z kamienia polnego. Wchodziło się do niego przez drewnianą bramę i furtkę. Słupki (filary) ogrodzenia wykonane były z cegły cementowej kładzionej, przykrytej blachą cynkową.
 
Teren wyznaczony na cmentarz okazał się za mały na potrzeby rozrastającej się parafii. W 1931 r. do parafii przydzielono 1 ha 2598 m ziemi, planując część wykorzystać na powiększenie nekropolii w kierunku zachodnim. Po 1935 r. dokonano poświęcenia nowej części cmentarza i zbudowano drugą bramę, podobną do pierwszej, dwuosiową z furtą. Prostopadłościenne słupy z cegły ceramicznej, w których osadzone były wierzeje bramy, nakryto namiotowymi daszkami. Brama wystawiona w 1935 r. była wykonana z żelaza. Miała dwa skrzydła, wyższe w środku, zakończone krzyżem. Po zmianach gruntowych cmentarz ogrodzono parkanem z kamieni łączonych gliną. Od bramy głównej w kierunku południowym prowadzi główna aleja, powstała przed powiększeniem cmentarza.
 
Wielokrotnie cmentarz w Jednorożcu stawał się miejscem ukrycia cennych przedmiotów, jak np. szat liturgicznych i sprzętów kościelnych w czasie II wojny światowej. W 1939 r. mieścił się tu magazyn z materiałami wybuchowymi, należącymi do konspiracyjnej organizacji dywersyjnej Komenda Siedmiu.
 
Podczas II wojny światowej ogrodzenie cmentarza uległo zniszczeniu, część zrujnowały warunki atmosferyczne. W latach 50. XX w. powstały nowy parkan o długości 667 m grodzony siatką, wraz z ustawieniem słupków i ich umocowaniem.
 
Pod koniec lat siedemdziesiątych XX w. zniszczony parkan rozebrano i cmentarz ogrodzono siatką na słupach żelaznych, pozostawiono tylko bramy, których wierzeje w 1986 r. miały zniszczone osadzenie w słupach.
 
W 2001 r. ustawiono nowe ogrodzenie – zbudowano z kamienia na zbrojonym fundamencie 236 mb ogrodzenia cmentarnego. W czerwcu 2002 r. zakończono prace. W 2006 r. cmentarz z trzech stron otoczony został murem kamienno-betonowym, z jednej strony elementami betonowymi.
 
Stary drzewostan rozmieszczony był głównie we wschodniej, starej części cmentarza.
Obecnie do cmentarza prowadzą 3 metalowe bramy oraz 7 furtek. Cmentarz ma powierzchnię ok. 3 ha. W połowie głównej alei, prowadzącej od bramy północnej, znajduje się aleja poprzeczna. Równolegle do boku cmentarza, w starej jego części, poprowadzona jest droga obwodowa. Jej przedłużenie w południowej części cmentarza łączy się z bramą nr 2. Drogi na cmentarzu mają nawierzchnię ziemną, porośniętą trawą w mniej uczęszczanych miejscach.
 
Symbolem poświęcenia cmentarza jest wysoki krzyż postawiony w jego centralnej części. Obok jest ołtarz polowy zadaszony. Niedaleko stoi mniejszy krzyż, a dalej – żelazny kuty, osadzony w kamieniu, z 1894 r.
 
Mogiły o zabytkowym charakterze zachowały się w pierwotnej, wschodniej części cmentarza. Najbardziej dekoracyjny jest nagrobek na mogile Jerzego Michała Apelta (1925–1928). Dużą grupę nagrobków stanowią nagrobki z kutymi krzyżami osadzonymi w kamiennych cokołach. Większość z nich jest zniszczona – cokoły się przewróciły, krzyże leżą obok albo już ich nie ma. Najcenniejsze są nagrobki z obeliskowymi postumentami z przełomu XIX i XX w. oraz z 1945 r. W południowo-zachodnim narożniku cmentarza znajduje się grób nieznanych żołnierzy poległych na polach chwały w latach 1939–1945. Bliżej wejścia, od strony północno-zachodniej, widzimy zbiorowy grób 7 żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego i partyzantów, poległych w czasie II wojny światowej. Niedaleko jest grób 20-letniego Jana Janikowskiego (†19 III 1945). Przy murze od strony północno-wschodniej znajduje się mogiła zbiorowa żołnierzy z oddziału Ruchu Oporu Armii Krajowej pod dowództwem Kazimierza Artyfikiewicza ps. „Trzynastka”, poległych 15 VII 1945 r. w Lipie. Na cmentarzu można znaleźć groby osób, które straciły życie jako ofiary hitlerowskiej machiny wojennej: Czesław Lipiński (1923–1942) i Czesław Ostrowski (1916–1944), którzy zostali zamordowani przez Niemców, Władysław Frączak (1907–1945) – legionista, w czasie II wojny światowej zaangażowany w działania Armii Krajowej (Pluton I Placówki Jednorożec P 1 „Wrzos” z siedzibą w Stegnie), który zginął od wybuchu bombowego podczas ewakuacji obozu Stutthof, w którym był więziony czy wreszcie Stanisława Bakuły zamordowanego w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu.

Oprac. Maria Weronika Kmoch