Cmentarz wojenny z 1915 r.

Największy cmentarz z I wojny światowej na Mazowszu, zlokalizowany w lesie „Kociołek” po północnej stronie drogi powiatowej Jednorożec–Skierkowizna, największy ze zorganizowanych po walkach w lipcu 1915 r., powstał z połączenia 6 cmentarzy. W 1916 r. teren wokół nekropolii ogrodzono płotem z brzozowych pni i wyznaczono aleję główną. Na cmentarz wchodziło się przez wysoką drewnianą bramę z sosnowych pni. Składała się z dwóch kolumn, na których umieszczono dużych rozmiarów tzw. małe krzyże niemieckie. Słupy połączono belką, na której znajdował się napis Heldengräber (cmentarz bohaterów). Poniżej podano datację informującą o uporządkowaniu cmentarza w 1916 r. Obok umieszczono skrót „3 I D”, bo na cmentarzu pochowano niemieckich żołnierzy 3 Dywizji Piechoty. Brama otwierana była przez rozchylenie dwóch drewnianych pierzei. Na końcu głównej alei stała drewniana kaplica z dwuspadowym dachem. Na ścianie frontowej nad wejściem początkowo umieszczono drewniany krzyż, a następnie obraz – zapewne przedstawienie Jezusa. Mogiły wyznaczono, usypując ziemne nasypy oraz stawiając przy nich drewniane krzyże z napisami informującymi o nazwisku i dacie śmierci żołnierza oraz przynależności pułkowej i stopniu. Na cmentarzu pochowano zarówno żołnierzy armii niemieckiej, jak i rosyjskiej – łącznie blisko 3,5 tys. osób.
 
W 1937 r. nekropolię przebudowano. Inicjatorem i wykonawcą był Niemiecki Ludowy Związek Opieki nad Grobami Wojennymi. Od tamtej pory szosy do cmentarza prowadzi droga o dł. 75 m. Cmentarz usytuowano na planie wydłużonego trapezu równoramiennego o powierzchni ok. 0,24 ha, o krótszych bokach równoległych na osi północ–południe. Teren ogrodzono słupkami metalowymi na podmurówce. W czasie II wojny światowej cmentarz otoczono drutem kolczastym. Ślady podmurówki i szczątkowe pozostałości po słupkach widoczne są do dziś. Wszystkie obiekty znajdujące się na cmentarzu wykonano z czerwonego piaskowca Tumlin. U wejścia na cmentarz zlokalizowany jest niewielki plac, oddzielony od właściwego cmentarza trzema blokami z piaskowca. Na steli ustawionej na prawo od bramy, na ścianie od strony cmentarza, widnieje napis po niemiecku (pol. Niemiecka / mogiła wojenna / Jednorożec / spoczywa tu / 1192 znanych i / 273 nieznanych / żołnierzy armii niemieckiej / wraz z 2119 rosyjskimi / uczestnikami / wojny światowej 1914–1918 / Niemiecki Ludowy Związek / Opieki nad Grobami Wojennymi / wzniesiony w 1937 roku). W czasie przebudowy cmentarza pochowano tu żołnierzy ekshumowanych z mniejszych okolicznych cmentarzy, np. z Nakła oraz Olszewki. W 1936 r. do Jednorożca przeniesiono też ciała żołnierzy armii rosyjskiej pochowanych w Przejmach.
 
Cmentarz składa się z dwóch tarasów połączonych schodkami, usytuowanymi na murze oporowym w 2/3 odległości od placu przedwejściowego. Mur ma długość ok. 31 m i 82 cm wysokości. Taras dolny ma wymiary 55x23 m, zaś górny – 30x23 m. Z tarasu dolnego można wejść na górny po trzystopniowych kamiennych schodkach, znajdujących się na osi założenia. Od schodków prowadzi brukowany i obramowany ciosami z piaskowca krótki trakt, ciągnący się do prostopadłościennego pomnika o wymiarach 1x1x1,2 m ustawionego na czterech kamiennych płytach. Od strony wejścia widnieje na nim pięć krzyży – logo Niemieckiego Ludowego Związku Opieki nad Grobami Wojennymi. Na prawej płaszczyźnie pomnika umieszczono napis wyryty pismem gotyckim (pol. Tu spoczywają / armii niemieckiej żołnierze / 1914–1918). W 1937 r. na osi cmentarza zaaranżowano brukowaną aleję, która prowadziła od bramy przez taras dolny do schodków wiodących na taras górny. Nie zachowała się do dzisiaj. Przy granicy cmentarza umieszczono kamienne stele o wymiarach 120x70 cm. Do dzisiaj zachowało się ich 69, choć niegdyś mogło być ich więcej – zauważalne są dwa miejsca, w których przerwa między stelami jest tak duża, że wcześniej mogły ją wypełniać kamienne płyty. Na stelach umieszczono nazwiska poległych w porządku alfabetycznym, poczynając od strony lewej od wejścia, wzdłuż lewej strony cmentarza (także na wyższym poziomie nekropolii), przez część najdalej wysuniętą od wejścia i wzdłuż prawej ściany cmentarza do prawej strony od wejścia. Na dolnym tarasie znajduje się 18 steli po lewej i 16 po prawej stronie, zaś na tarasie górnym ustawiono 35 steli, tworzących łuk od północno-zachodniej strony cmentarza. Na każdej płycie wyryto kilkanaście nazwisk.

Cmentarz rozplanowano osiowo. Ważne są trzy elementy: pomnik – centrum nekropolii, stele wyznaczające jej granice oraz prostopadłościenne kamienie, tworzące bramę, ogradzającą cmentarz od świata wewnętrznego. Nekropolia wojenna w Jednorożcu to przykład sanktuarium urządzonego na sposób teatralny. Podwyższenie i centralny pomnik to rodzaj sceny albo ołtarza, zaś leśne otoczenie stanowi swego rodzaju kulisy. Założeniu nadano wyższą rangę ideową. Obiektom tworzącym przestrzeń starano się nadać jak najprostsze formy, niemniej zauważalny jest wysoki kunszt wykonania płyt.
 
Cmentarz jest wpisany do rejestru zabytków (nr rej. A-260). W 2012 r. przy alei prowadzącej na cmentarz członkowie Stowarzyszenia „Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej” ustawili tablicę informacyjną. Później postawiono zaporę, uniemożliwiającą wjazd samochodem na cmentarz. Przasnyskie Stowarzyszenie Historii Ożywionej oznaczyło dojazd tabliczkami informacyjnymi ustawionymi w 2016 r. w ramach Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej na Mazowszu.

Oprac. Maria Weronika Kmoch